Podstawienie w testamencie – na czym polega?

W znaczeniu prawnym, podstawienie polega na możliwości powołania do spadku spadkobiercy testamentowego na wypadek gdyby inna osoba powołana, jako spadkobierca ustawowy lub testamentowy, nie chciała lub nie mogła być spadkobiercą (podstawienie). Jest to tzw. podstawienie zwykłe. Definicję podstawienia zwykłego określa ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Art. 963.

Podstawienie w znaczeniu potocznym to zastąpienie jednej osoby inną osobą (zapasową).

Ponieważ z definicji „podstawienia” nie wynika wprost, że do spadku może być powołana tylko jedna osoba, spadkodawca korzystając z przepisu kodeksu cywilnego o podstawieniu spadkobiercy, może w testamencie powołać nawet kilka osób podstawionych do spadku na zasadzie wielostopniowości. Będzie to oznaczało, że w przypadku, gdy jedna ze wskazanych osób nie będzie mogła dziedziczyć, spadek przechodzi na następną, a gdy ta nie będzie mogła dziedziczyć, to spadek przechodzi na kolejną wskazaną w testamencie osobę i tak dalej.

Podstawienie powiernicze

Przepisy ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (k.c.) wyróżniają także podstawienie testamentowe powiernicze, przez które spadkodawca zobowiązuje spadkobiercę do zachowania nabytego spadku i do pozostawienia go innej osobie. Skutkiem podstawienia testamentowego powierniczego, jest to, że ta inna osoba jest powołana do spadku na wypadek, gdyby spadkobierca nie chciał lub nie mógł być spadkobiercą. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, iż spadkobierca bez takiego ograniczenia nie byłby powołany, powołanie spadkobiercy jest nieważne (Art. 964 k.c.).

Instytucja podstawienia powierniczego została powołana z myślą o sytuacji, w której spadkodawca przekazuje spadek innej osobie niż spadkobierca, aby osoba ta przechowała spadek i wydała go wskazanej przez spadkodawcę osobie, której z różnych względów spadkodawca nie może lub nie chce powołać do spadku. Instytucja podstawienia powierniczego ma szczególne znaczenie dla podtrzymywania drobnej przedsiębiorczości rodzinnej.

W instytucji podstawienia powierniczego chodzi przede wszystkim o zadysponowanie majątkiem w czasie odległym.

„Instytucja ta jest zazwyczaj wykorzystywana po to, aby majątek przekazać spadkobiercy i w istocie za niego zadecydować, komu przypadnie on w mniej lub bardziej odległej przyszłości. Najczęściej w bardziej odległej, a mianowicie dopiero po śmierci spadkobiercy pierwotnego. Kształt instytucji podstawienia powierniczego pozwala na pełniejsze zrealizowanie woli zmarłego dotyczącej losów jego majątku. Dzięki tej figurze prawnej wola testatora wybiega w przyszłość dalszą niż przy „zwykłym”, albo „jednoetapowym” dziedziczeniu. Kształtuje tę przyszłość nie na jedną, ale na dwie generacje.” (Krakowski Przegląd Notarialny, Kwartalnik Izby Notarialnej w Krakowie Nr 2 kwiecień/czerwiec 2020 r.)

Spadkobierca powierniczy ma obowiązek zachować spadek, a więc nie zużyć go, nie doprowadzić do likwidacji lub roztrwonienia, ale dbać o niego, a następnie przekazać „dalej” oznaczonej przez zmarłego spadkodawcę osobie (np. wnukowi).

Rozgraniczenie rodzajów podstawienia dokonywane jest poprzez badanie treści testamentu i dyspozycji spadkodawcy. Jeżeli w testamencie spadkodawca przeznaczył określonej osobie spadek z braku innej osoby, to należy uznać, że jest to podstawienie zwykłe. Natomiast, jeżeli spadkodawca przeznaczył spadek po innej osobie, to należy uznać, że jest to podstawienie powiernicze.

Zapis dotyczący podstawienia zwykłego w testamencie może przyjąć następującą formę: ”Gdyby A nie chciał lub nie mógł być spadkobiercą, jego udział przeznaczam osobie B”.

Jaką rolę pełni podstawienie testamentowe? Kiedy warto z niego skorzystać?

W praktyce, spadkodawca, który nie jest pewien czy spadkobierca zechce po nim dziedziczyć, oraz aby nie doszło do dziedziczenia ustawowego, może w testamencie podstawić spadkobiercę (lub kilku spadkobierców).

Spadkodawca poprzez czynność podstawienia w testamencie spadkobiercy zabezpiecza swoją wolę i nie dopuszcza do dziedziczenia ustawowego. Bywa bowiem, że z braku podstawienia testamentowego do dziedziczenia ustawowego dochodzą całkiem przypadkowe osoby, które często nawet nie znały spadkodawcy. Do dziedziczenia ustawowego, w przypadku braku spadkobierców, może dojść również gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy.

Zatem, jeżeli nie chcemy, aby dziedziczyły po nas spadkobiercy ustawowi lub w kolejności innej aniżeli ustawowa, to warto w testamencie zawrzeć klauzulę podstawienia.

Dziedziczenie ustawowe następuje bowiem wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy, albo, gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą (Art. 926, § 2 k.c.).

Powołanie spadkobiercy testamentowego z zastrzeżeniem warunku lub terminu – czy to możliwe?

Istotą testamentu jest to, że testator – spadkodawca posiada prawo do rozporządzania swoim majątkiem w sposób dowolny, co określane jest terminem swobodnego testowania.

Swoboda testowania ograniczona jest jednak do braku możliwości wpisania do testamentu terminu, który jest warunkiem dojścia do dziedziczenia przez spadkobiercę. Ograniczenie w swobodzie testowania określa Art. 962 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny. W myśl tego przepisu, powołanie spadkobiercy testamentowego nie może być dokonane z zastrzeżeniem warunku lub terminu.

Przez termin należy rozumieć określenie czasu zawartego w treści testamentu, który powstanie skutku prawnego bądź jego niepowstanie, uzależnia od zdarzenia przyszłego oraz niepewnego. Przykładem warunku czasu może być ujęcie przez spadkodawcę w testamencie zastrzeżenia, że spadkobierca będzie po nim dziedziczył dopiero po ukończeniu 25 lat, lub po ukończeniu studiów.

Natomiast warunek odnosi się do zastrzeżenia, które jest zawarte w testamencie i uzależnia powstanie skutku prawnego bądź niepowstanie jego od zdarzenia przyszłego oraz niepewnego. Tutaj przykładem może być sytuacja, w której w testamencie spadkodawca zastrzegł, że spadkobierca odziedziczy po nim spadek, pod warunkiem, że zaopiekuje się swoją chorą matką.

Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia spadkobierca nie zostałby powołany, powołanie spadkobiercy jest nieważne.

Przepisów tych nie stosuje się, jeżeli ziszczenie się lub nieziszczenie się warunku albo nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku.

Tak więc, przy powołaniu w testamencie do dziedziczenia nie jest możliwe ani postawienie warunku ani też terminu, a zastrzeżenie takie będzie traktowane jako nieistniejące.

Zakaz warunkowego i terminowego powołania spadkobiercy uzasadniony jest chęcią uniknięcia stanu niepewności i poważnych komplikacji prawnych, które wynikałyby z takiego powołania. Wyjątek od ogólnej zasady zakazującej zastrzegania warunku przy powoływaniu do dziedziczenia stanowi podstawienie w testamencie spadkobiercy.
Spadkobierca podstawiony w testamencie jest powoływany do spadku pod warunkiem, że pierwszy spadkobierca nie będzie dziedziczył (zmarł wcześniej bądź został uznany za niegodnego dziedziczenia) bądź, jeżeli ten nie będzie dziedziczył, to kolejny po nim.

Przeczytaj: Jak napisać testament?

Podstawa prawna i inne źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dział II. Powołanie spadkobiercy, Art. 962-964:
2. Krakowski Przegląd Notarialny, Kwartalnik Izby Notarialnej w Krakowie Nr 2 kwiecień/czerwiec 2020 r.

Zdjęcie: Pexels.com