Podważenie testamentu – kiedy i jak można tego dokonać?

Zgodnie z obowiązującym prawem ujętym w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Art. 941: „Rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament. Jeżeli natomiast spadkodawca nie chce sporządzić testamentu to jego majątek po jego śmierci będą dziedziczyli spadkobiercy ustawowi”.

Testament jest dokumentem, w którym testator (spadkodawca) rozrządza swoim majątkiem na wypadek śmierci. Testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy, a wola zawarta w testamencie stoi zawsze ponad zapisem ustawowym. Spadkodawca może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia. Sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych.

Istnieje kilka rodzajów testamentów. Do najbardziej popularnych należą:

• testament własnoręczny – spisany przez testatora własnoręcznie, opatrzony datą oraz podpisany pełnym imieniem i nazwiskiem;
• testament notarialny – jest dokumentem, w którym notariusz spisuje wolę testatora. Notariusz po spisaniu woli i jej odczytaniu, podaje testament do podpisu spadkodawcy (spisującemu testament). Spadkodawca, jeżeli nie ma uwag, podpisuje odczytany testament pełnym imieniem i nazwiskiem. Testament podpisuje również notariusz. Testament notarialny, podobnie jak testament własnoręczny, zostaje opatrzony datą, w której został sporządzony. Sporządzenie testamentu przez notariusza wymaga wniesienia stosownej opłaty.
• testament allograficzny – należy do testamentów szczególnych, albowiem jest on sporządzany w przypadku, gdy spadkodawca ze względu na stan zdrowia nie jest w stanie sam tego uczynić. Testament allograficzny, sporządzany jest najczęściej przez osobę do tego uprawnioną – urzędnika (wójt, burmistrz, prezydenta miasta), w obecności dwóch świadków. Osoba – urzędnik spisuje ostatnią wolę spadkodawcy osoby chorej niedomagającej. Następnie urzędnik odczytuje testament. Testator po wysłuchaniu testamentu, jeżeli nie ma uwag, podpisuje odczytany testament imieniem i nazwiskiem. Następnie testament podpisują świadkowie. Testament musi zostać opatrzony datą, w której został sporządzony.

Kiedy testament jest nieważny?

O tym, czy testament można uznać za ważny, przesądza istnienie po stronie testatora woli testowania. Brak woli testowania stanowi przesłankę do uznania testamentu – czynności prawnej za niebyłą.

Na gruncie ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (k.c.), Art. 945 § 1, testament jest nieważny, jeżeli oświadczenie woli testatora zostało złożone:

1. w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
2. pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
3. pod wpływem groźby.

Stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli

W myśl Art. 82 k.c., oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, uznaje się za nieważne. Do istotnych powodów mających wpływ na podejmowanie świadomych decyzji należą wszelkiego rodzaju choroby psychiczne, chociażby nawet przemijające, czy zaburzenia czynności psychicznych. W praktyce sądowej stan świadomości testatora w chwili sporządzania testamentu bada biegły z zakresu psychiatrii sądowej, onkologii czy geriatrii.

Prawo dopuszcza przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego lub przesłuchania świadków nawet w przypadku śmierci testatora.

Jak wskazał Sąd Najwyższy w Wyroku z dnia 17 listopada 2004 r. IV CK 229/04:

„złożenie oświadczenia woli przez osobę, która znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli (Art. 82 k.c.) jest wadą oświadczenia woli, której źródłem są szczególne właściwości psychiki lub procesu myślowego, znajdujące się „wewnątrz” osoby składającej oświadczenie woli (przykładowo wymienione w art. 82 zd. drugie k.c.), a nie czynniki zewnętrzne, pod wpływem których oświadczenie zostało złożone”.

Testament może również zostać unieważniony, jeżeli testator – osoba składająca oświadczenie woli na skutek ciężkiej choroby nie jest w stanie oprzeć się naciskom bądź wpływom innej osoby.

Do unieważnienia testamentu może również prowadzić sytuacja, w której testator spisując testament był w stanie przemijającego zakłócenia czynności psychicznych spowodowanego nadużyciem alkoholu, gorączki czy narkozy i czynniki te spowodowały wyłączenie świadomości.

Uznaje się, że oświadczenie woli testatora jest świadome i swobodne, jeżeli testator w chwili spisywania testamentu:

• nie kierował się żadnymi pobudkami uczuciowymi,
• nie spisywał testamentu pod wpływem sugestii innych osób,
• nie był w stanie choroby psychicznej, chociażby czasowo wyłączającej świadome podejmowanie decyzji,
• nie był w stanie choroby powodującej wyczerpanie organizmu i siły woli, które spowodowały to, że nie był on zdolny do przeciwstawiania się naciskom zewnętrznym.

Działanie testatora pod wpływem błędu

Inną przesłanką będącą podstawą do unieważnienia testamentu jest działanie testatora pod wpływem błędu uwarunkowanego czynnikami zewnętrznymi (Art. 945 § 1, k. c.).

Na gruncie Art. 84 k.c. § 2, uzasadnieniem działania w błędzie jest przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli (spadkodawca) nie działał pod wpływem błędu, i oceniał sprawę rozsądnie zapewne nie złożyłby oświadczenia tej treści, jaka została ujęta w testamencie. Do uznania, że testament został sporządzony pod wpływem błędu nie ma znaczenia, czego ten błąd dotyczy, czy treści testamentu czy też pobudek testatora w momencie spisywania woli.

Groźba

Testament uważa się za nieważny, jeżeli testator spisując testament działał pod wpływem groźby.

Najczęściej testowanie pod groźbą występuje wówczas, gdy jedna osoba zmusza drugą – testatora do złożenia oświadczenia woli pod groźbą użycia środków, które w razie nie spisania testamentu w oczekiwanej przez tę osobę, treści przyniosą określone niekorzystne skutki wobec testatora bądź wobec jego najbliższych osób.

Groźba powoduje powstanie u testatora stanu obawy, lęku, który stanowi przyczynę złożenia oświadczenia woli obarczonego ograniczoną swobodą.

Inne sytuacje, w których testament może zostać uznany za nieważny

Testament może również zostać uznany za nieważny, jeżeli np.:

• testament własnoręczny został spisany na maszynie czy komputerze, a testator jedynie taki testament podpisał;
• testament został sporządzony przez obojga małżonków – rodzice nie mogą wspólnie rozrządzać swoim majątkiem, dla ważności testamentu wskazanym jest, aby każdy z małżonków sporządził oddzielny testament. Istotnym jest również to, aby każdy z małżonków sporządził testament odręcznie. Jeżeli jeden z małżonków sporządza testament w imieniu drugiego, a ten jedynie się pod nim podpisuje, również uznaje się, że taki testament jest nieważny;
• w treści testamentu notarialnego sporządzonego przez osobę niesłyszącą brakuje informacji, wzmianki o tym, że notariusz dopełnił obowiązku i przekonał się, że pomimo braku słuchu testatora, treść dokonanej czynności jest doskonale znana i rozumiana przez testatora.

Przeczytaj: Jak napisać testament?

Jaki testament można podważyć?

Każdy z testamentów pisemnych i ustnych, obarczony wadą oświadczenia woli można podważyć. Uznaje się, że testament obarczony wadą oświadczenia woli jest testamentem nieważnym.

Ocenę ważności testamentu określa sąd spadku, natomiast ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne (Art. 6 k.c.).

Najtrudniejsze jest jednak podważenie testamentu notarialnego. Trudność podważenia testamentu notarialnego jest wynikiem działania notariusza zmierzającego do obowiązkowego zadbania o to, aby osoba składająca oświadczenie woli (testator, spadkodawca) była w pełni świadoma składanego oświadczenia, a jej działania nie były wymuszone, raczej swobodne i odpowiedzialne.

W jaki sposób można podważyć testament?

Testament może podważyć sąd w postępowaniu sądowym o:

• nabycie spadku,
• w postępowaniu o uchylenie lub zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku,
• w toku sprawy o zachowek.

Podważenie testamentu nie jest łatwe. Wymaga ono od osoby zainteresowanej udowodnienia, że sporządzony przez testatora testament jest obarczony wadą prawną określoną w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Art. 945 § 1, a więc że testament został sporządzony przez testatora, który wykonał tę czynność:

1. w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
2. pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
3. pod wpływem groźby.

W świetle prawa postępowania w sprawie podważenia testamentu są postępowaniami trudnymi, wymagającymi szerokiej wiedzy z zakresu prawa spadkowego, dlatego też zaleca się, aby sprawy z tego zakresu prowadził ustanowiony adwokat od spraw spadkowych.

Kto może wnioskować o podważenie testamentu?

O podważenie testamentu może wnioskować osoba mająca w tym interes. Przy czym przez interes należy rozumieć każde zainteresowanie daną sprawą i nie mówi się tutaj o interesie prawnym, lecz o interesie bez bliższego określenia.

Ile mamy czasu na podważenie testamentu?

Na nieważność testamentu nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku.

Przeczytaj również: Jak przebiega otwarcie i ogłoszenie testamentu?

Podstawa prawna:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Art. 953 Wady testamentu)

Zdjęcie: Pixabay.com